بازار تبریز، نمونه ای تاریخی از بازارهای شرقی

علم و دانش: بازارها در بافت تاریخی شهرهای ایران، محور اصلی یا ستون فقرات شهر هستند که بیشتر رفت و آمدها و شریان اقتصادی در آن ها جریان دارد. بازارهای سنتی از جمله میراث فرهنگی هستند که هنوز کارکرد خود را دارند. آنها فضاهایی برای حرکت و فضاهایی برای سکون و آرامش مهیا می سازند. برخلاف بیشتر مراکز خرید امروزی که کارکرد بازار را به «خرید» تقلیل می دهند، بازارهای قدیمی فضایی برای ارتباطات اجتماعی فراهم می‌آورد. در فضای بازارهای سنتی می توان قشرهای مختلف مردم را در بستر زندگی روزمره مشاهده کرد؛ بی آنکه کوششی برای متفاوت دیده شدن کرده باشند.
بازارهای ایرانی با وجود تنوع، شباهت زیادی با هم دارند. مجموعه هایی که نه در ارتفاع، بلکه در سطح گسترش می یابند و به طور معمول، سقفی مشترک آنها را به یکدیگر پیوند می دهد.
قدمت مجموعه بازار تبریز به قرن چهارم هجری قمری می‌رسد و حتی قدمت بخشی از آن به علت دور بودن زمانی قابل تخمین نیست. در زمان ایلخانیان، یعنی قرن‌های هفتم و هشتم قمری، این بازار به دلیل قرار داشتن بر سر راه ابریشم، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. غازان خان، تبریز را به پایتختی برگزید. حمدالله مستوفی، بزرگی شهر را با وسعت باروی آن توصیف کرده که به ۵۴ هزار گام می رسیده است. پس از ایلخانیان، در دوره آق‌قویونلولار، قراقویونلولار و صفویان هم تبریز پایتخت بود و اعتبار بسیاری داشت. با این وجود، در طول تاریخ به دلایل مختلف بازار این شهر دستخوش تغییر شده است. برای نمونه، وقوع زلزله در سال ۱۱۹۳ هجری قمری به تخریب بخش بزرگی از بازار تبریز منجرشد. سپس در اواخر دوره زندیه و دوره قاجاریه معماران به مرمت و بازسازی آن پرداختند.
رونق بازار تبریز در سفرنامه های ناصرخسرو و یاقوت حموی، ابن بطوطه، مارکوپولو و ژان شاردن نیز توصیف شده است. ولیعهد نشینی تبریز در زمان قاجار نیز به رونق تبریز افزود. ولیعهد قاجار مجموعه کاخ‌هایش که عالی قاپو نام داشت را در مجاورت (شرق) بازار بنا کرد.
امروز تبریز با دارا بودن بیش از دو میلیون نفر جمعیت تنها کلانشهر شمالغرب ایران محسوب می‌شود. با وسعت یافتن شهر تبریز، بازار همچنان در قلب این شهر قرار دارد. طول فضای بازار تاریخی و مسقف تبریز به ۲۷۰ هزار مترمربع می رسد.
بازار تبریز کامل‌ترین سازمان اجتماعی را دارا است. این مجموعه حدود ۵ هزار و ۵۰۰ حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ سرا، ۲۵ تیمچه، ۳۰ مسجد، ۲۰ راسته و راسته‌بازار، ۱۱ دالان، ۵ حمام، ۱۲ مدرسه و و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻞ ـ ﺑﺎزار را در بر می‌ گیرد. ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﺑﺎزار تبریز را می‌توان در ﺟﻤﻊ آوری، ﺗﻮزﻳﻊ وﺧﺮده ﻓﺮوشی خلاصه کرد.
مجموعه بازار تبریز به عنوان بزرگترین بازار مسقف و به هم پیوسته جهان شناخته می‌شود و در مرداد ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
بارندگی و سرمای هوا موجب شده که راسته های بازار سرپوشیده ساخته شود. بلندی سقف بازار تبریز بین پنج تا شش متر است. سقف این بازار از بازارهای مناطق گرمسیری ایران کوتاه‌تر است تا گرما را نگه دارد. راسته های بازار تبریز بین چهار تا پنج متر عرض دارند.
هر تیمچه به کالایی خاص اختصاص دارد. کفاشان، پارچه فروشان، کلاهدوزان، مسگران، حلاجان، چینی فروشان، میوه و سبزی فروشان هر یک فضایی جداگانه دارند. فرش‌های نفیس در تیمچه مظفریه است. تیمچه امیر مخصوص فروش طلا و جواهرات است. کلاه‌های پشمی سنتی در تیمچه کلاهدوزان به فروش می‌رسد.
راسته‌های بازار تبریز شمالی-جنوبی هستند که موجب شده دریچه‌های آن‌ها در معرض باد شرقی، شمال شرقی و جنوب غربی قرار گیرد. دریچه‌هایی در مرکز طاق‌های بازار قرار دارند که خروج هوای گرم را امکان‌پذیر می‌سازند. در زمستان دیوارهای ضخیم موجب حفظ حرارت می‌شود و در بخش‌هایی از بازار که امکان کوران وجود دارد دریچه‌ای ساخته نشده است.
بخشی از حجره‌های بازار تبریز روی پلی تاریخی قرار داشتند که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود. این پل در سیل سال ۱۸۷۰ میلادی ویران شد. پل جدیدی به جای آن ساخته شد که سعی شده فرم و تعداد حجره‌هایش مشابه پل قدیمی باشد.
در مناسبت‌های خاصی همچون نوروز و یا عزاداری محرم و رمضان، کارکردهای دیگر این بازار بر کارکرد اقتصادی آن سایه می‌اندازد. بخصوص این که مسجد جامع شهر و مدارسی از جمله مدرسه صادقیه هم در داخل بافت بازار قرار دارند.