علم و دانش: گاهی برخی افراد با شنیدن شیمی درمانی ترس به سراغشان می‌آید و به نظرشان بیماران شیمی درمانی دیگر به آخر خط رسیده و سرطانشان درمانی ندارد. اما واقعیت ماجرا این‌گونه نیست. سرطان در اثر تکثیر و تولید غیرطبیعی سلول‌ها ایجاد می‌شود و شیمی درمانی از تکثیر غیرقابل کنترل سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند. این روش کاربرد گسترده‌ای در درمان سرطان دارد و از طریق خون، بر سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم تاثیر می‌گذارد و سلول‌های در حال رشد و تکثیر را از بین میبرد. البته میزان تاثیرگذاری شیمی درمانی به مقدار پیشرفت سرطان بستگی دارد. در ادامه با ما همراه باشید تا با این روش درمانی، تاثیرگذاری و عوارض آن آشنا شوید.
شیمی درمانی چیست؟
شیمی درمانی یک روش درمان دارویی برای بیماری سرطان محسوب می‌شود. در این درمان از مواد شیمیایی قدرتمندی جهت از بین بردن و جلوگیری از رشد سریع سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. در این روش، داروهای ضد سرطان وارد خون شده و از طریق جریان خون به سلول‌های بدخیم در محل تومور و قسمت‌های متاستازی، منتقل می‌شود. این روش به‌تنهایی و یا همراه با درمان‌های دیگری مثل پرتو درمانی، پیش یا پس از عمل جراحی انجام می‌گردد. معمولا در این روش درمانی، سلول‌های سالم هم تحت تاثیر قرار می‌گیرند و از بین می‌روند.
شیمی درمانی چگونه انجام می‌شود؟
انجام مراحل شیمی درمانی باید در فاصله‌های زمانی منظم تکرار شود تا بتواند از رشد و تکثیر سریع سلول‌های سرطانی جلوگیری کند. این شیوه درمان با استفاده از روشهای زیر بر سلول‌های سرطانی تاثیر می‌گذارد:
- تخریب بخشی از سلول سرطانی
- توقف رشد سلول‌های سرطانی
- قطع تغذیه مورد نیاز سلول سرطانی.
در این روش بسته به نوع سرطان و وضعیت فرد، داروها به شکل تزریقی (تزریق عضلانی، زیرجلدی، وریدی، اینتراکتاکال، تزریق داخل حفره صفاقی، تزریق داخل شریانی) یا به‌صورت خوراکی (قرص، کپسول و شربت) تجویز می‌شوند. گاهی نیاز است بیمار تحت نظر مداوم متخصص انکولوژی قرار بگیرد. به همین دلیل در این شرابط بستری شدن در بیمارستان الزامی خواهد بود. اما در مواردی بیمار می‌تواند داروها را در منزل خود دریافت کند و نیازی به حضور در بیمارستان نیست.
چرا باید سراغ شیمی درمانی رفت؟
همان‌طور که اشاره کردیم، شیمی درمانی نوعی روش درمانی متداول برای درمان سرطان است. درمانی که با استفاده از مواد شیمیایی خاص، مانع از رشد و تکثیر سلول‌های سرطانی در بدن می‌شود. در حالی‌که عوارض شیمی درمانی بر کسی پوشیده نیست، اما دلایل مختلفی هم برای انجام آن وجود دارند که در ادامه به مهم‌ترین آنها می‌پردازیم:
- درمان اصلی سرطان بدون استفاده از سایر روشهای درمانی: شیمی درمانیدر اکثر موارد روش اصلی یا تنها روش درمانی است که برای بیماران مبتلا به سرطان استفاده می‌شود.
- از بین بردن سلول‌های سرطانی پس از سایر روشهای درمانی: گاهی بعد از جراحی، ممکن است سلول‌های سرطانی همچنان در بدن باقی‌مانده باشند. در چنین شرایطی این درمان برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده تجویز می‌شود.
- آماده‌سازی بدن بیمار برای دریافت سایر درمان‌ها: دیگر کاربرد این روش درمانی، کوچک کردن تومور یا غده سرطانی است. به‌علاوه اینکه به‌عنوان درمان جانبی در کنار جراحی و پرتو درمانی برای کمک به بیماران سرطانی تجویز می‌شود.
- کاهش یا از بین بردن نشانه‌ها: این روش درمانی می‌تواند راه مناسبی برای از بین بردن نشانه‌ها و علائم سرطان باشد. به این روش کاهش علائم سرطان، درمان تسکینی می‌گویند.
درست است که این روش اصلی‌ترین روش درمان سرطان به شمار می‌رود، اما برای درمان بیماری‌های دیگری مثل بیماری‌های مغز استخوان و اختلالات سیستم ایمنی هم به کار برده می‌شود. یکی از روشهای درمانی کاربردی در درمان بیماری‌هایی که بر سلول‌های خونی و مغز استخوان تاثیر می‌گذارد، پیوند استخوان یا پیوند سلول‌های بنیادی است. شیمی درمانی معمولا در مرحله پیوند مغز استخوان کاربرد دارد. در بیماری‌هایی مثل آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) و لوپوس هم از دوز پایین داروها برای کنترل سیستم ایمنی بیش فعال استفاده می‌شود.
عوارض شیمی درمانی
همان‌طور که در تعریف شیمی درمانی اشاره کردیم، این روش درمان با از بین بردن و کشتن سلول‌ها مانع از رشد و تکثیر سریع سلول‌های سرطانی در بدن می‌شود. به‌همین خاطر روشی تهاجمی به شمار می‌آید که گاهی بر سلول‌های سالم هم تاثیر می‌گذارد. این به این معناست که این روش درمانی عوارض جانبی شدیدی به دنبال دارد. گاهی عوارض جانبی کمی نگران‌کننده هستند. اما به‌طور کلی اگر شیمی درمانی در همان مراحل ابتدایی سرطان شروع شود، معمولا موفقیت‌آمیز خواهد بود و درمان و بهبودی کامل برای فرد به وجود می‌آورد. در نتیجه بیمار به امید بهبودی، راحت‌تر می‌تواند عوارض شدید و سخت آن را تحمل کند.
اما نکته مهم این است که در بهترین حالت بیمار پیش از شروع درمان، عوارض جانبی این درمان را بشناسد. این داروها مانند بیشتر داروها، دارای اثرات جانبی هستند و تاثیرات منفی بر بدن می‌گذارند. البته هر دارو عوارض جانبی خاص خودش را دارد که بسته به نوع سرطان، مقدار دوز و واکنش فرد بیمار به داروها متفاوت خواهد بود. این نکته را هم در نظر داشته باشید که بیشتر عوارض جانبی قابل پیشگیری و درمان هستند یا بعد از اتمام دوره درمانی از بین می‌روند. از جمله عوارض جانبی شایع در دوران درمان عبارت‌اند از:
- اسهال
- استفراغ
- یبوست
- خونریزی
- زخم‌های دهانی
- کبودی
- از دست دادن اشتها
- ریزش مو، ریختن ابرو
- خستگی
- تب
- درد.
در ادامه به برخی از شایع‌ترین عوارض جانبی شیمی درمانی می‌پردازیم:
۱- حالت تهوع و استفراغ
شواهد نشان می‌دهند که حدود ۷۰% بیماران پس از شروع درمان دچار حالت تهوع و استفراغ می‌شوند. در این دوره برای بیمار داروی ضدتهوع تجویز می‌شود و توصیه می‌گردد تا مدتی پس از بین رفتن عوارض هم مصرف شوند. زنجبیل و فراورده‌های آن هم یکی از روشهای خانگی است که به رفع عارضه حالت تهوع کمک می‌کند.
۲- خستگی بیش از اندازه
یکی‌دیگر از عوارض جانبی شیمی درمانی که میان بیماران رواج دارد، خستگی مفرط مداوم یا خستگی ناشی از انجام بعضی کارهای خاص است. توصیه می‌شود در دوران درمان، فعالیت سنگین بدنی انجام ندهید و زمان بیشتری استراحت کنید. گاهی هم خستگی مفرط، ناشی از کاهش گلبول قرمز خون است که حتما باید در مورد آن با پزشک متخصص انکولوژیست مشورت کنید.
۳- ریزش مو
حتی اگر تا به حال بیمار شیمی درمانی را از نزدیک ندیده باشید، اما تصاویر زیادی از بیماران مبتلا به سرطان در حال تراشیدن موهای‌شان دیده‌اید. معمولا چند هفته پس از اینکه مراحل درمان شروع می‌شود، موها (موهای هر قسمت از بدن) نازک و شکننده شده و کم‌کم شروع به ریزش می‌کنند. حتی ریختن ابرو هم در برخی بیماران مشاهده می‌شود. این عارضه جانبی فشار روحی و روانی بیشتری به بیمار وارد می‌کند ولی چندان ضرری برای سلامتی‌اش ندارد.
استفاده از کلاه سرد در جلسات درمانی یکی از روشهای کاهش ریزش مو و ابرو در این بیماران به شمار می‌رود. البته در روش‌هایی که دارو باید به جمجمه فرد برسد، مثل بیماران مبتلا به سرطان خون، دیگر این روش جوابگو نخواهد بود. خبر خوب این است که رشد موها بعد از درمان معمولا به حالت طبیعی اولیه خود باز می‌گردد. مگر آنکه بسته به تشخیص پزشک و شدت بیماری، جلسات درمان افزایش پیدا کند. در این صورت ریزش مو در شیمی درمانی بیشتر خواهد بود و ممکن است حجم موها تا مدت زیادی کاهش یابد. خشکی پوست و حساسیت نسبت به نور آفتاب و نرم و شکننده شدن ناخن‌ها از دیگر عوارض جانبی این روش درمانی محسوب می‌شوند.
۴- کاهش گلبول‌های سفید خون و افزایش احتمال عفونت
شروع شیمی درمانی باعث کاهش تعداد گلبول‌های سفید و ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن می‌شود که به آن عارضه نوتروپنی می‌گویند. از آنجایی‌که گلبول‌های سفید مسئول حفظ ایمنی بدن و مبارزه با عفونت هستند، کاهش این گلبول‌ها می‌تواند میزان آسیب‌پذیری بدن در مقابل عفونت‌ها را افزایش دهد. تجویز آنتی بیوتیک، رعایت بهداشت شخصی، رعایت بهداشت مواد غذایی، پرهیز از ارتباط با افرادی که بیماری عفونی دارند و مراقبت از زخم‌های پوستی از جمله راهکارهایی هستند که به فرد مبتلا کمک می‌کند تا این مرحله را با سلامت پشت سر بگذارد. هرگونه عفونت و بیماری عفونی در طول شیمی درمانی باید سریع از طریق تزریق آنتی‌بیوتیک یا بستری در بیمارستان درمان شود.
۵- کاهش گلبول‌های قرمز و کم‌خونی
کاهش تعداد گلبول‌های قرمز که مسئول اکسیژن‌رسانی در کل بدن هستند، موجب ایجاد کم‌خونی، تپش قلب، خستگی و نفس کم آوردن می‌شود. مصرف منابع غذایی آهن مثل گوشت، حبوبات، سبزیجات، مغزها و غیره به تولید گلبول قرمز بیشتر در بدن کمک می‌کنند.
۶- کاهش پلاکت خون و خونریزی
کاهش پلاکت‌های خون که به لخته شدن خون کمک می‌کنند، منجر به عارضه ترومبوسیتوپنی می‌شود. خونریزی لثه و بند نیامدن خون هم از دیگر عوارض جانبی شیمی درمانی هستند.
۷- مشکلات بارداری و باروری
کاهش میل جنسی یکی از مشکلات شایع در طول درمان است که پس از اتمام دوره درمان برطرف می‌شود. داروها روی باروری مردان و زنان اثر سوء می‌گذارند و ممکن است منجر به نقص مادرزادی در جنین گردد. به همین دلیل توصیه می‌شود در طول فرآیند درمان فرد باردار نشوید و دست کم تا یک سال پس از درمان هم همچنان به روش پیشگیری از بارداری ادامه دهد.
۸- مشکلات شناختی
عدم تمرکز، مشکل در حافظه کوتاه‌مدت و فقدان تفکر منسجم از جمله مشکلات شایعی هستند که در طول شیمی درمانی گزارش می‌شوند. تغییرات خلقی و افسردگی هم ممکن است در این دوره بروز پیدا کنند.
۹- اختلال شنوایی
کاهش موقتی یا دائمی شنوایی از دیگر عوارض جانبی شیمی درمانی است که در برخی بیماران دیده می‌شود.
۱۰- التهاب غشای مخاطی
معمولا ۷ تا ۱۰ روز بعد از شروع درمان، التهاب غشای مخاط دهانی ظاهر خواهد شد. در نتیجه آن در گوشه لب، دهان و روی زبان زخم‌هایی تشکیل می‌شوند که ممکن است خونریزی هم داشته باشند. معمولا التهاب غشای مخاطی دو هفته بعد از اتمام مراحل درمان از بین می‌رود.
عوارض جانبی طولانی مدت
گاهی عورض شیمی درمانی ممکن است چند ماه یا حتی چند سال بعد از درمان همچنان وجود دارند. عوارض جانبی دیررس بسته به نوع دارویی که بیمار مصرف می‌کند، متغیر خواهند بود. شایع‌ترین عوارض جانبی بلندمدت عبارت‌ند از:
- مشکلات قلبی
- مشکلات کلیوی
- آسیب به بافت ریه
- آسیب عصبی (نوروپاتی محیطی)
- خطر ابتلا به سرطان دوم
- ناباروری.
شیمی درمانی چقدر موفقیت‌آمیز است؟
میزان موفقیت درمان به عوامل فردی مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- محل تومور سرطانی
- نوع تومور
- شدت پیشرفت بیماری
- سن بیمار
- سلامت جسمانی و سایر بیماری‌های فرد.
گاهی شیمی درمانی کاملا جواب می‌دهد. به‌صورتی‌که فرد پس از اتمام دوره درمان بهبودی کامل پیدا می‌کند و سرطان دیگر عود نمی‌کند. در مواردی هم جهت تاثیرگذاری بیشتر، در کنار این روش درمان از پرتودرمانی یا جراحی هم استفاده می‌شود. در سرطان‌های پیشرفته، این روش درمان علائم و سرعت پیشروی بیماری را کاهش می‌دهد.
آمادگی برای شیمی درمانی و مراقبت‌های لازم
برای اینکه روند درمانی بهتر جوابگو باشد و بیمار از نظر جسمی و روحی آماده‌تر شود، انجام اقدامات زیر می‌تواند تاثیرگذار باشد:
- مثبت‌اندیشی و حفظ روحیه جنگندگی
- تهیه برنامه غذایی مناسب
- رژیم غذایی سالم و ورزش
مراقبت‌های لازم حین شیمی درمانی
گاهی ممکن است عوارض جانبی شیمی درمانی شدید باشند. به همین خاطر بیمار باید در کنار حفظ روحیه، رژیم غذایی مطلوب و ورزش را هم در برنامه بگنجاند تا بتواند روند درمان را با موفقیت به پایان برساند. بیمار مبتلا به سرطان باید برای مدیریت عوارض شیمی درمانی، مراقبت‌های لازم حین درمان را رعایت کند. برخی از نکاتی که باید در طول درمان رعایت شود تا عوارض را حداقل برسانند، عبارت‌اند از:
- خواب کافی و مطلوب
- دوری از استرس و فشارهای روانی
- پیاده‌روی و فعالیت ورزشی منظم
- پرهیز از ادویه و مصرف زیاد نمک
- پرهیز از قندهای مصنوعی و مصرف قندهای طبیعی
- مصرف غذاهای حاوی فیبر در صورت ابتلا به یبوست
- مصرف مایعات و غذای سبک در صورت بروز اسهال
- عدم مصرف دخانیات و نوشیدنی‌های الکلی
- رعایت بهداشت دهان و دندان، مسواک زدن مرتب و شستشوی دهان با آب و نمک حداقل روزی چهاربار.
مراقبت‌های پس از شیمی درمانی
بیمار باید پس از پایان دوره شیمی درمانی همچنان به بهداشت دهان و دندان توجه کند. بهتر است از دهانشویه‌های الکلی استفاده نکند و دهان را با محلول جوش شیرین و آب شستشو دهد.
ترجیحا در معرض ابتلا به عوامل عفونت‌زا مثل نزدیک شدن به حیوانات خانگی قرار نگیرد. چرا که حیوانات می‌توانند ناقل عفونت به فرد باشند.
در صورتی‌که در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد، استفاده از کرم ضدآفتاب را فراموش نکند.
پروتئین و کالری بیشتری مصرف کند.
بهتر است در مکان‌های شلوغ و پرجمعیت قرار نگیرد.
مراقبت تغذیه‌ای پس از شیمی درمانی
- بهتر است وعده‌های غذایی را کم‌حجم، ولی در تعداد بیشتر بخورید.
- آب زیاد بنوشید.
- خواص دارویی عسل به التیام زخم‌های دهانی و گوارشی کمک می‌کند.
- وعده‌های غذایی حجیم، شیرین، داغ و تند مصرف نشود.
- تندتند غذا نخورید.
- همراه غذا نوشیدنی مصرف نکنید.
- به هیچ‌وجه بلافاصله پس از صرف غذا دراز نکشید.
- نوشیدنی‌های کافئین‌دار مصرف نکنید.
- مصرف نوشیدنی‌های بسیار سرد و بسیار گرم ممنوع است.
تغذیه مناسب و تقویت سیستم ایمنی در دوران شیمی درمانی اهمیت زیادی دارد.
در چه صورت پس از شیمی درمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
مشاهده هرگونه علائم زیر پس از شیمی درمانی می‌تواند خطرناک باشد و بهتر است با بروز آنها بلافاصله به متخصص انکولوژی یا پزشک معالج خود مراجعه کنید:
- درد در قسمت شکمی
- سردردهای طولانی و شدید
- سرفه‌های طولانی که به‌مرور زمان بدتر می‌شوند
- سخت شدن و تنگی نفس حین انجام کارهای ساده
- سوزش حین ادرار
- علایم آلرژیک مثل خارش شدید، خس‌خس سینه، تورم
- عفونت و تب و لرز شدید یا عرق کردن
- اسهال همراه خونریزی
- تهوع و استفراغ شدید
- بی‌اشتهایی.
سوالات متداول شما
در این مطلب سعی کردیم جنبه‌های مختلف شیمی درمانی را با هم بررسی کنیم. در ادامه به تعدادی از سوالات پزتکرار در زمینه این درمان پاسخ خواهیم داد.
۱- عوارض شیمی درمانی برای اطرافیان خطرناک است؟
این مسئله یکی از دغدغه‌های فرد بیمار و خانواده‌اش به شمار می‌رود. نزدیک شدن به بیماری که شیمی درمانی کرده است، خطری برای هیچ کس ازجمله زنان باردار و شیرده ایجاد نمی‌کند. بغل کردن و بوسیدن بیمار تحت درمان هم خطری برای بیمار و اطرافیان ندارد. نزدیک شدن کودک به بیمار تحت درمان هم مشکلی ایجاد نمی‌کند. تنها نکته مهمی که باید رعایت شود، این است که تا ۴۸ ساعت پس از انجام درمان، نباید با مایعات بدن بیمار تحت شیمی درمانی تماس داشته باشید.
۲- پرتو درمانی بهتر است یا شیمی درمانی؟
اگر شما هم این پرسش را در ذهن دارید که پرتو درمانی بهتر است یا شیمی درمانی، پیش از هرچیز باید بگوییم که تفاوتی ندارد که روش درمانی چه باشد. مهم این است که کمترین آسیب به بدن بیمار وارد شود. پرتو درمانی روشی موضعی است که سلول‌های سرطانی در محل تومور را از بین میبرد. اما در روش شیمی درمانی، داروهای شیمیایی از طریق خون وارد بدن می‌شوند و کل بدن را فرا می‌گیرند. به این ترتیب سلول‌های سرطانی را در هر قسمتی از بدن که باشند، از بین می‌برند.
بنابراین می‌توان گفت که پرتو درمانی برای درمان موضعی به کار می‌رود و شیمی درمانی یک روش درمان سیستمیک یا منتشر است که تمام سلول‌های سرطانی را از بین میبرد. شیمی درمانی زمانی تجویز می‌شود که سلول‌های سرطانی در بیشتر قسمت‌های بدن رشد کرده باشد و دیگر امکان درمان موضعی نیست. البته عوارض این روش بیشتر از پرتو درمانی است و تاثیرات روحی و روانی بیشتری بر بیمار می‌گذارد.
۳- آیا شیمی درمانی درد دارد؟
یکی از سوالات پرتکرار در طول فرآیند درمان بیمار سرطانی همین است. متاسفانه پاسخ این سوال مثبت است. این روش همانند برخی شیوه‌های درمانی با ناراحتی و درد همراه است. اما نباید اجازه داد که این آگاهی از درد، بر بیمار غلبه کند و روحیه او را از بین ببرد. فرایند شیمی درمانی به خودی خود دردناک نیست. اما بخش‌هایی از آن مثل قرار دادن کاتتر داخل وریدی و تزریق می‌تواند باعث درد و ناراحتی بیمار شوند. البته برخی عوارض جانبی هم باعث ایجاد درد و ناراحتی برای بیمار می‌شود.
۴- هزینه شیمی درمانی چقدر است؟
هزینه شیمی درمانی به نوع و مدت زمان درمان بستگی دارد. البته محل زندگی فرد بیمار و اطلاع از اینکه آیا درمان در منزل انجام می‌شود یا در کلینیک و بیمارستان هم می‌تواند در هزینه نهایی درمان تاثیرگذار باشد. مثلا مراکز شیمی درمانی در تهران به نسبت کلینیک‌های شهرهای کوچک هزینه بیشتری دریافت می‌کنند.
۵- تعداد جلسات شیمی درمانی چقدر است؟
تعداد جلسات شیمی درمانی و مدت زمان هر جلسه به نوع بیماری و تشخیص متخخص انکولوژی بستگی دارد. مثلا مدت زمان شیمی درمانی سرطان خون و سرطان معده با هم فرق دارند. هر جلسه درمان ممکن است بین نیم ساعت تا چهار ساعت طول بکشد. طول دوره درمان هم برای بیماری‌های مختلف متفاوت است و به عوامل زیر بستگی دارد:
- نوع سرطان
- مرحله سرطان، اندازه غده سرطانی و محل قرار گرفتن تومور
- سن و سلامت عمومی بیمار
- توانایی بدن در تحمل عوارض جانبی
- انواع مشکلات و بیماری‌ها
- سابقه درمان سرطان.
راهنمای مراجعه به پزشک
شاید دیگر سرطان به اندازه گذشته ترسناک نباشد، چراکه این بیماری شایع و مرگبار با تشخیص زودهنگام، قابل پیشگیری و درمان خواهد بود. آنچه اهمیت دارد این است که فرد مبتلا به سرطان باید بلافاصله درمان را شروع کند. یکی از روشهای درمان رایج در این بیماری شیمی درمانی تک دارو یا ترکیبی از داروهای مختلف است. در طی این درمان داروهای شیمیایی از طریق خون وارد بدن بیمار شده و مانع از رشد و تکثیر سلول‌های سرطانی می‌شوند. همچنین ممکن است پزشک از این درمان در کنار روشهای درمانی دیگر مانند پرتودرمانی استفاده کند. این روش درمان در کنار عوارض جانبی، سیستم ایمنی بدن را هم ضعیف می‌کند. به‌همین دلیل حفظ روحیه بیمار و رعایت رژیم غذایی مناسب اهمیت زیادی در موفقیت فرایند شیمی درمانی پیدا می‌کند.
